सन् १९९० पछि चीन, क्युवा र उत्तर कोरियाबाहेक विश्वभर उदारवादी लोकतन्त्रको विजय भयो । सोभियत संघ पतन भयो भने साम्यवादी शासनपछि बोरिस येल्त्सिन, भ्लादिमिर पुटिन र दिमित्रि मेदभेदेभको अधिनायकवादी सरकारहरूले प्रतिस्थापित गरे ।
सन् १९४५ देखि १९९० सम्म शीतयुद्धका दौरान विश्व व्यवस्था दुई ध्रुवमा विभाजित भयो । यसबीच असंलग्न देशहरूले तथाकथित नयाँ विश्व व्यवस्थामा आफ्नो कूटनीतिक स्थान बनाएका छन् । तेस्रो विश्व वा ग्लोबल साउथले विश्व मामिलामा आफ्नो स्वतन्त्रता र स्वायत्तता कायम राखे । अमेरिका सन् १९९० देखि २००१ सम्म एकध्रुवीय र एकपक्षीय शक्तिका रुपमा रह्यो भने सेप्टेम्बर ११, २००१ मा आतंकवादी आक्रमणमा पर्यो । यो अन्तराललाई संक्रमणकालमा रहेको संसार भन्नु उचित हुन्छ ।
औपनिवेशिक राज्यहरूमा अदम्य साहसिक स्वतन्त्रताको आन्दोलनपछि, विकासशील विश्व र अल्पविकसित देशहरूले समृद्धि र विकास हासिलमा चुनौतीको सामना गरेका छन् । खुला समाजले पुन: विरोधी, अनुदारवादी र कट्टरपन्थी तत्त्वहरूको चुनौती र खतराको सामना गरे । राजनीतिले प्रभावकारी कार्यसम्पादन दिन सकेन । अन्तर्राष्ट्रिय अध्येताहरुले विश्व व्यवस्था र विश्व अव्यवस्थाको कुरा गर्छन् ।
तर मलाई लाग्छ संसार (पुनः) क्रमबद्ध वा पुनर्व्यवस्थामा गइरहेको छ । पुराना शक्तिहरू नयाँ शक्तिको सामना गरिरहेका छन् । पुरानाहरु नयाँ शक्तिबाट व्यापार र साझेदारीको उपायको खोजी गरिरहेका छन् । साना राज्यहरू कम्ति महत्त्वपूर्ण छैनन् । डेभिड र गोलियाथको कथाजस्तै ठूलो शक्तिका लागि पनि साना मुलुक चिन्ताको विषय हुन सक्छ । प्रतिस्पर्धा-व्यक्तिगत, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा क्षितिजमा देखिन्छ ।
सन् १९९० देखि २००१ सम्म विश्व अन्तरिमकालमा जस्तै थियो । माथि उल्लेख गरिएझैं पश्चिम र सोभियत संघको प्रभुत्व रहेको द्विध्रुवीय विश्वको अन्त्य भयो । तर उदार लोकतन्त्रको विजयले विश्व व्यवस्था सुनिश्चित गर्न सकेन । राजनीतिक कमजोरी र आन्तरिक द्वन्द्वले विश्वको विदेश र सुरक्षा नीतिमा असर पारेको छ ।
खुला समाजको शत्रुहरूले पनि आफ्नो टाउको उठाए । एक राजनीतिक टिप्पणीकारले अमेरिकाको एकध्रुवीय र एकपक्षीय शक्ति, विश्व मामिलामा अजेय रुपमा रहेको टिप्पणी गरेका छन् । तर शीतयुद्धको अन्त्यसँगै विश्वले स्थिरता पाउन सकेन । पहिलेको युगोस्लाभियामा बाल्कनीकरण, अफगानिस्तानमा द्वन्द्व र पश्चिम एसियामा अन्य उग्र युद्धहरू चालु रहे । धेरै राजनीतिक समाजहरूमा राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक मुद्दाहरू अगाडि आए । स्यामुएल हन्टिङटनले सभ्यताको टकरावको कुरा गरेका छन् । अरूले पूर्व वा पश्चिम वा उत्तर वा दक्षिणबीचको खाडललाई कम गर्न संवाद र कूटनीतिको वकालत गरेका छन् ।
सन् १९९५ मा विश्व व्यापार संगठन अस्तित्वमा आएपछि विश्वव्यापीकरण सुरु भयो जसका कारण विश्वका विभिन्न मुलुकहरूले आफ्नो शक्ति महसुस गर्न थाले । नवउदारवादी नीतिहरू विश्वभरका वामपन्थीहरूको कडा आलोचनामा परे । रूढिवादी वा चरमपन्थी समूहहरू आफ्नो फाइदाका लागि सत्ताको राजनीतिमा लागे । राजनीतिक अर्थतन्त्रको अग्रमोर्चामा सामाजिक न्याय र असमानता संकटमा परेको थियो । वाम मोर्चाले पुँजीवादी वा कर्पोरेट जगतले विपन्न वर्गलाई बेवास्ता गरेकामा कडा आलोचना गरे । आतंकवादको प्रभुत्वले विश्वलाई नै उत्तेजित बनायो । सन् २००१ मा अमेरिका र पश्चिमा वर्चस्वविरुद्ध द्वेष राख्ने तथा धार्मिक अतिवादीहरुद्वारा अमेरिकामा आक्रमण गरियो ।
गरिबी, दिगो विकास र वातावरणीय सरोकार सीमाविहीन मुख्य एजेन्डा बनेका छन् ।
मलाई लाग्छ कि यस आक्रमणबाट संसार पुन:व्यवस्थातिर लागेको छ । नयाँ सहस्राब्दी विश्व मामिलामा उदीयमान शक्तिका लागि एक मोड थियो । क्षेत्रीय शक्ति उदाउँदै थिए र केही ठूला देश पश्चिमी समूह, विशेष गरी अमेरिका र युरोपको प्रभुत्वप्रति विमति जनाउँदै आएका छन् । युरोपेली संघको नेतृत्व गर्ने जर्मनी र फ्रान्सले युरोपेली एकता र एकीकरणलाई बढावा दिए ।
शीतयुद्धअघि विश्वभरका अन्य क्षेत्रहरूमा क्षेत्रीय समूहहरू केही मात्रामा यही ढाँचा अनुकरण गरिएको थियो । राज्यहरू ठूला हुन् या साना तिनीहरूले आफ्नो राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय हितअनुरूप लाभ उठाउने र हेरफेर गर्ने प्रयास गरे । उदारवाद अनुदारवादमा परिमार्जन भयो । आलोचनात्मक सिद्धान्त धेरै लोकतान्त्रिक देशहरूमा महसुस गरिएको छ । आलोचनात्मक सिद्धान्तका जुर्गन ह्याबरमास र फ्रान्कफर्ट स्कुल आममुक्तिका लागि र पुँजीवादी लोकतन्त्रको गल्तीबाट मुक्तिका लागि वामविचारकहरूको मनपर्ने शिक्षा थियो ।
सन् २०२३ मा ग्लोबल उत्तर र ग्लोबल साउथ पश्चिमी नेतृत्वको अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको विकल्पमा ब्लक पावर राजनीतिको स्पष्ट मार्गमा छन् । पूर्व र पश्चिमबीच पनि द्वन्द्व छ । यस एउटै संसारमा, विश्वव्यापी आकांक्षा र प्रजातान्त्रिक आग्रहका साथ, अन्तर्राष्ट्रिय र विश्वव्यापी नीतिमा साझा चासो र फरक विचारहरू छन् ।
गरिबी, दिगो विकास र वातावरणीय सरोकार सीमाविहीन मुख्य एजेन्डा बनेका छन् । आप्रवासन र विश्वव्यापी सार्वजनिक स्वास्थ्य समस्याहरूले धनी र गरिब देशहरू पनि अछुतो रहेनन् । उत्तर-पश्चिमी संसारमा जटिल समस्या र मुद्दाहरू छन् जसलाई वित्त, प्रविधि र समृद्ध मानव पुँजी चाहिन्छ । विश्वव्यापी विभाजनलाई मेटाउन आवश्यक छ र स्वतन्त्रता, उदारवाद र लोकतन्त्रलाई पछ्याइएको विश्वको हरेक कुनामा विश्वव्यापी समृद्धि पुग्छ । लोकतान्त्रिक समाजविरुद्ध अधिनायकवादका अवशेषहरू विश्व मञ्चमा छन् । आन्तरिक र बाह्य निर्धारकहरूको कारण शासन र अर्थशास्त्रको ढाँचाले सही दिशा लिन सकेन । तर अन्तर्राष्ट्रिय वा विकास साझेदारहरूले राज्यलाई ठीक गर्न सहयोग गरे ।
राजनीतिक समाजले आन्तरिक र बाह्य आक्रोशको समयमा सद्भाव बढाउन कूटनीतिक रुपमा प्रस्तुत हुनुपर्छ ।
संयुक्त राष्ट्रसंघको बडापत्रमा उल्लिखित सिद्धान्त र उद्देश्यहरूको सम्मान गर्न विश्वव्यापी असलशासन अनिवार्य छ । शक्तिविहीन देशहरूका लागि एकमात्र शरणस्थान बहुपक्षीय र अन्तरसरकारी निकायहरूमा छ । यस्ता फोरममा भएका गतिविधिले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई लोकतान्त्रिक बनाउन मद्दत पुर्याउन सक्छ । घरेलु समाजमा रहेका राजनीतिक सिद्धान्तहरू फरक पहिचानको बाबजुद विश्वव्यापी विशेषताहरू छन् ।
आगामी दशकहरूमा राजनीतिमा सङ्कटहरू र प्रवृत्तिहरू समाजको रूपान्तरण महत्त्वपूर्ण चरणहरूमा जाने आकलन गर्न सकिन्छ । पुराना मुद्दा थुप्रिँदै जाँदा र नयाँ मुद्दा पनि उब्जिएकाले विद्यमान संयन्त्रहरूले यी विचाराधीन आवश्यकता, माग र चासो सम्बोधन गर्नुपर्छ । जबसम्म स्थितिको गाम्भीर्यलाई परीक्षण गरिँदैन र समाधानमा आधारित कार्यहरू गरिँदैन तबसम्म राज्य, सरकार र विश्वव्यापी समुदायबाट लाभ होइन हानि पुगिरहेको हुन्छ ।
विधिको शासन प्राप्तिका लागि लोकतान्त्रिक सुदृढीकरण र सुशासनका सिद्धान्तहरू आत्मसात् गर्नुपर्छ । राजनीतिक समाजले आन्तरिक र बाह्य आक्रोशको समयमा सद्भाव बढाउन कूटनीतिक रुपमा प्रस्तुत हुनुपर्छ । लोकतान्त्रिक शक्ति राजनीतिको सन्तुलन सुनिश्चित गर्न आन्तरिक अवस्था स्थिर हुनुपर्छ ।
२१औं शताब्दीमा विश्व आपसमा नजिक हुँदै गएको देखिएको छ । विश्व नेताहरूले आफ्नो क्षेत्र बाहिर पनि शक्ति अभ्यास गरिरहेका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका सिद्धान्तहरू मन्थन गर्ने अभ्यासले अभ्यासकर्ता, पर्यवेक्षक र शिक्षाविद्हरूसहित धेरैको जीवनलाई असर पार्छ । व्यवस्था र अव्यवस्थाको द्वन्द्ववादले पुन: क्रमबद्ध गर्न निरन्तरता दिन्छ । इतिहास र विचारहरूको जटिल प्रक्रियाबारे जर्मन दार्शनिक हेगेल सही छन् ।
