काठमाडौं । 'जलवायु मैत्री कृषि, धान उत्पादनमा वृद्धि' भन्ने मूल नाराका साथ आज २१ औं राष्ट्रिय धान दिवस तथा रोपाइ महोत्सव देशभर मनाइँदै छ । प्रचारात्मक कार्यक्रम गरी धान दिवस मनाइरहँदा हामीले धानको अपेक्षित उत्पादन बढाउन सकिरहेका छैनौं । जलवायु परिवर्तन, किसान समक्ष उन्नत जात र प्रविधि पहुँच विस्तार नहुँदा उत्पादनको बढाउन झन्-झन् चुनौती थपिँदै गएको छ ।
समुद्री सतहबाट तराईमा ६० मिटरदेखि ३०५० मिटर अग्लो स्थान जुम्लाको छुमचौरसम्म नेपालमा धानको खेती गरिन्छ । संसारकै सबैभन्दा उचाइमा धान फलाउने देश भनेर नेपाल चिनिने गरेको छ । धान उत्पादनका लागि विशिष्ट किसिमको भौगोलिक विविधता भए पनि दक्षिण एशियाली मुलुकमै हाम्रो धानको उत्पादकत्व भने कम छ । चीनमा प्रतिहेक्टर ७ टन धान फल्ने गरे पनि हाम्रोमा चार टन पनि फल्न सकेको छैन । किसान समक्ष उन्नत बिउदेखि आधारभूत कृषि सामग्री पुर्याउन नसक्दा हाम्रो उत्पादकत्व बढ्न नसकेको हो । प्रतिहेक्टर ५ टन फलाउन सके मात्र पनि आयात कम गर्न सकिने कृषि अर्थशास्त्रीहरुको भनाइ छ ।
नेपालका धान उत्पादन हुने क्षेत्रफलमध्ये करिब १० प्रतिशतमा रैथाने तथा स्थानीय जातका धानले ओगटेको छ । २५०० भन्दा बढी धानका रैथाने जात रहेकोका १५० भन्दा बढी जातको खेती हुँदै आएको छ । उन्नत बिउ र मल मात्रै होइन, नार्कले विकास गरेका बिउ अझै आधा किसानसम्म पनि पुग्न सकेको छैन ।
२०३० सालको दशकमा नेपालले वार्षिक २ करोडभन्दा धेरैको धान निर्यात गर्ने गरेकोमा अहिले त्यो इतिहास मात्र बनेको छ । नेपाल धान-चामल आयात गर्ने देशको सूचीमा छ । कृषि विभागका अनुसार पछिल्लो ११ महिनामा २१ अर्ब १३ करोडको धान चामल आयात भएको छ । त्यसमध्ये ८८ करोडको धानको बिउ मात्र आयात भएको छ ।
नेपाल सरकारले आयात निरुत्साहित गर्न कृषि सुधार शुल्क जस्ता औजार लगाइरहेको छ । तर पनि आयात थामिएको छैन । गत वर्ष ३३ अर्बको आयात भएको थियो । धान चामलको बढ्दो आयात रोक्नका लागि उत्पादकत्व बढी भएको चैते धानको खेती प्रवर्द्धनदेखि धान पकेट क्षेत्र कार्यक्रम सञ्चाल गरिरहेको जनाएको छ । सरकारी अधिकारीहरुले आउँदा दिनमा नतिजा दिने दाबी गरेका छन् ।
नेपालमा खेती हुने कुल क्षेत्रफलको ४७ दशमलव ७ प्रतिशत जमिनमा धान खेती गरिन्छ । वार्षिक औषत ५५ लाख टन धान उत्पादन हुन्छ । तर करब १२ लाख टन धान अपुग हुने गरेको छन् । कृषिमा जलवायु परिवर्तनको प्रभाव र कृषि क्षेत्रमा युवा टिकाउन नसक्दा धानमाथिको हाम्रो परनिर्भरता कहिलेसम्म लम्बिने हो यकिन छैन ।
