‘गुड मर्निङ’ मा प्राध्यापक कृष्ण खनाल : हामी बन्द समाजमा बस्न तयार छैनौं

प्रजातन्त्रको महत्व  नेपाली समाजको चरित्र र राजनीतिमा देखा परिरहेको समस्याबारे खनालसँग गरिएकाे कुराकानीको सम्पादित अंश यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ- 

सामान्य भाषामा प्रजातन्त्र के हो ?

दिवस त हामीले सम्झनामा बनाउने कुरा भयो । दिवस किन भनियो भन्दा- प्रजातन्त्र आएको सन्दर्भमा एउटा खुसीयाली हरेक वर्ष मनाऔं भनेर फागुन ७ गते मनाउँदै आएका छौं । अहिलेको नयाँ पुस्तालाई फागुन ७ गते कहिलेको हो भन्ने कुरा पनि आउन सक्ला । हरेक वर्ष आइरहन्छ फागुन ७ गते । सामान्यतः हेर्दा २००७ सालको क्रान्तिपछि नेपाल पहिलोपटक हिजो-आज हामी लोकतन्त्र भन्छौं त्यसबेला प्रजातन्त्रको प्रयोग हुन्थ्यो । २००७ फागुन ७ गते पहिलोपटक हामी प्रजातन्त्रमा प्रवेश गरेको दिन हो ।

प्रजातन्त्रको अर्थ एकदमै व्यापक छ । किन मनाउने यो दिवस ? प्रजातन्त्र भनेको के हो ? तपाईं र हामी अहिले कुरा गरिरहेका छौं यो पनि यसको एउटा उदाहरण हो । प्रजातन्त्र नहुँदो हो त तपाईंले कति स्वतन्त्र रूपमा मसँग वार्ता गर्न सक्नुहुन्छ, मैले तपाईंसँग कति खुलेर गर्न सक्दछु यी कुराको एउटा सीमा हुन्छ । सायद प्रजातन्त्रको अभावमा यति खुलापन नहुन सक्छ । त्यसैले यस्को राजनीतिज्ञ, आर्थिक, सामाजिक महत्त्व छ । 

नेपाली समाजले यसलाई खुलापनमा लग्यो । हामी बन्द समाजमा थियौं । नेपाल सय वर्षभन्दा बढी राणा शासन आइसकेपछि बन्द समाजमा थियो । त्यसबेला एउटा परम्परागत समाज थियो । जातपातका कुरा थिए । त्यसलाई तोड्ने कुरा भयो फागुन ७ को प्रजातन्त्रबाट । प्रजातन्त्रले त्यो पर्दा खोलिदियो । अनि हामी खुला समाजमा प्रवेश गर्‍यौं ।

२०६२ माघ १९ गते तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले माघ १९ मा एकैपटक बन्द समाजमा लगे । त्यो धेरै दिन टिकेन । इन्टरनेट बन्द भयो, टेलिफोन बन्द भयो त्यो धेरै दिन टिकेन । मलाई लाग्छ त्यसबेला आन्दोलन गरिरहेका पार्टीहरूको आह्वानभन्दा पनि त्यो युवापुस्तालाई इन्टरनेट पनि छैन टेलिफोन पनि छैन उनीहरूलाई एउटा छट्पटाहट आयो । त्यो भनेको मतलब अब हामी बन्द समाजमा बस्न तयार छैनौं । त्यो बन्द समाजमा नबस्ने खुलापन दिएको नै फागुन ७ गतेले हो ।

मलाई लाग्छ अब कोही पनि बन्द समाजलाई स्वीकार गर्ने पक्षमा छैनन् । लोकतन्त्र, प्रजातन्त्र भन्नै पर्दैन । तपाईं एकपटक बन्द समाजमा लैजान खोज्नुहोस्, मान्छेले विद्रोह गरिहाल्छ । २००७ सालदेखि यहाँ आउँदासम्म हाम्रा राजनीतिक यात्रा विभिन्न किसिमका भए । ३० वर्ष हामीले निर्दलीय व्यवस्था भन्यौं । त्यसले पनि हाम्रो समाजलाई बन्द राख्न सकेन । आज त बन्द गर्न सम्भव नै छैन । 

त्योबाहेक अहिले हामी स्वतन्त्रताको कुरा गर्दै छौं । स्वतन्त्र अभिव्यक्तिको कुरा छ । सञ्चार प्रविधि यसरी विकास भएर आएको छ । अहिले सेकेन्डभरमा आफ्ना कुरा संसारभर पुर्‍याउन सकिन्छ । आजभन्दा करिब २०-२५ वर्षअगाडि ग्लोबल भिलेजको कुरा आउन लागेको थियो । संसार साँघुरो भएर गएको छ । त्यसबेला नेपालको सन्दर्भमा हामीले केही पढ्यौं मात्र होला तर आज हामीले प्रत्यक्ष अनुभव गरिरहेका छौं  । सेकेन्डभरमा हामी संसारसँग जोडिन्छौं । 

संक्षेपमा भन्नु पर्दा- प्रजातन्त्र शब्द हामी त्यति प्रयोग गर्दैनौं हामी लोकतन्त्र नै भन्छौं । २००७ सालमै पनि लोकतन्त्र र प्रजातन्त्र कुन शब्द प्रयोग गर्ने भन्ने कुरा अन्योलमै थियो । फागुन ७ गते तत्कालीन राजा त्रिभुवनले घोषणा गरे । त्यसको पृष्ठभूमिमा सात सालको क्रान्ति छ, जुन कात्तिकबाट सुरु भयो । सशस्त्र आन्दोलन नै भएको थियो । त्यसबेला नेपाली कांग्रेसले मुक्ति सेना प्रयोग गरेर प्रजातन्त्रका लागि लडाइँ लडेको अवस्था थियो । सरकारी सेना र उसका सेनाबीच एक प्रकारको युद्ध नै भएको थियो । त्यहाँ विभिन्न कुरा भयो एउटा समझदारीमा पुगेपछि नेपालमा संविधानसभाको चुनाव गर्ने  र त्यो संविधानसभाले बनाएको संविधानअनुसार देशको शासन चल्ने भन्ने एउटा सहमति हो । 

राजा पनि दिल्लीमा शरण लिएर बसेका थिए । राणा शासनको बन्धनबाट मुक्तिका लागि त्रिभुवन स-परिवार भारत गएका थिए । भारतले केही मध्यस्तता पनि गरिदियो, यता राणा प्रधानमन्त्रीसँग कुरा गरेर । एउटा समझदारी भयो त्यो समझदारीअनुसार फागुन ७ गते राजा त्रिभुवनले एउटा घोषणा गरे । राजा त्रिभुवनको घोषणाले मात्र प्रजातन्त्र आएको होइन नेपालमा । त्यसको पृष्ठभूमि राजा आफैँ बन्दी थिए । उनलाई बन्धनबाट मुक्त गर्ने काम नै प्रजातन्त्रले गर्‍यो । भनेपछि हाम्रो पूर्वजले अथवा अघिल्ला पुस्ताका मान्छेले जुन संघर्ष गरे र हामीलाई त्यो सुविधा प्राप्त भयो ।२००७ सालपछि हामीले धेरै आन्दोलन पनि गर्‍यौं । 

२०४६ सालमा पनि आन्दोलन भयो । मैले आफैंले देखेको हुनाले हिजोको कुरा जस्तो मात्र लाग्छ । २००७ साल मलाई थाहा छैन । २००७ साल मैले पढेको मात्र हो । २०६३ साल पनि आन्दोलन भयो । यी सबैको ढोका खोलेको २००७ सालको क्रान्तिले हो । त्यसैले २००७ को क्रान्तिलाई म ‘माउ क्रान्ति’ भन्छु । यो यी सबैको माउ हो । यसैले चाहे कम्युनिस्ट हुन्, चाहे कांग्रेस हुन् । २००७ साल त कांग्रेसले नेतृत्वमा भएको भन्छन् । होला त्यो एउटा पार्टीले नेतृत्व गर्‍यो तर त्यो सबैको साझा थियो । जुन शासनविरुद्ध क्रान्ति भएको थियो त्यो शासनका मान्छे पनि उनीहरूलाई वञ्चित गरिएको थिएन ।

०६२/६३ मा ठूलो आन्दोलन भयो । गणतन्त्र आयो नेपालमा राजतन्त्र फ्यालियो । तर त्यसले विभेद गरेन । हिजो राजाकै शासनमा काम गरेका मान्छे पनि ०६२/६३ पछि फेरि मन्त्री हुन आए त । अहिले मन्त्री भइरहेका छन् हेर्नुस् । यो संविधान बनिसकेपछि २०७४ सालमा नयाँ सरकार बन्यो तत्कालीन केपी ओलीको नेतृत्वमा । कमल थापा पनि उपप्रधानमन्त्री भए । जबकि हामीले ०६२/६३ को आन्दोलन गर्दा गृहमन्त्री थिए । 

त्यसकारण यो लोकतन्त्रको, प्रजातन्त्रको सबैभन्दा राम्रो पक्ष भनेको यसले विभेद गर्दैन । परिवर्तनलाई स्वीकार गरेर आइसकेपछि ‘तिमी हिजो यो व्यवस्थामा थियौं तिम्लाई त यो ढोका बन्द छ आउन पाइँदैन’ भनेर भनिँदैन । जनताको मत लिएर आउन सकिन्छ । जस्तो अहिले राजेन्द्र लिङ्देन छन् । राजा चाहिन्छ भन्छन् । तर हामीले राजा नभएको संविधान बनाइसकेका छौं । गणतन्त्रको संविधान बनाएका छौं । यो खुलापन समाजमा, अर्थतन्त्रमा मात्र नभएर सबैतिर खुलापन नै प्रजातन्त्रको अर्थ हो ।

तपाईंको आफ्नो अनुभवमा देश कसरी अगाडि बढिरहेको छ ?

२००७ सालको क्रान्तिमा लागेका मान्छे अहिले पाउन पनि कठिन छ । भनेपछि एउटा मान्छेको जीवन नै गइसकेको छ । अझै पनि हामीले अपेक्षा गरेको प्रगति भएको छैन भने प्रगति भयो भनेर भन्न मिल्दैन । मलाई लाग्छ केही कुरा हाम्रो शिक्षामा जुन किसिमको उन्नति भएको छ, अहिले नेपालमा थोरै होलान् तर गुणस्तरीय ज्ञानको कमी छैन ।

अर्को कुरा केही आर्थिक उन्नति पनि भएका होलान् । सञ्चारको क्षेत्रमा भएको छ, यातायातको क्षेत्रमा भएको छ यसको फाइदा मानिसहरूले क्रमिक रूपमा लिएका छन् । तर पनि के भनिन्छ भन्दा हामीले जुन अपेक्षा गरेको त्यो तहमा पुग्न सकेको छैन । अर्को कुरा के भने कम्तीमा गाँस, बास, कपास यी आधारभूत कुरा हुन् यसबाट कोही नेपाली वञ्चित भएको छैन । एकजना मात्र वञ्चित छ भने त्यो ठीक भएन । यो प्रतिशतमा मात्र हेरेर हुँदैन । कति प्रतिशतमा उन्नति भएको छ प्रतिशतमा मात्र हेरेर हुँदैन । एउटा अथवा दुईवटा मान्छे मात्र यसबाट वञ्चित छ भने हाम्रो यात्रा अपूर्ण नै छ । अधुरो छ हामीले काम गर्न बाँकी छ । यस अर्थमा हामीले काम गर्न धेरै बाँकी छ । तर यसको विकल्प पनि छैन ।

नयाँ पुस्तालाई के लाग्छ भने प्रजातन्त्र आएको यतिको वर्ष भयो, विभिन्न व्यवस्था फेरिए, राजनीतिक चेत पनि आयो । तर हाम्रो जीवनचाहिँ सधैंभर राजनीतिक भद्रगोल हेर्दा नै हाम्रो जीवन सकिन्छ कि के हो ? स्थायी सरकार पाउँदैनौं कि के हो ? भन्ने लाग्छ । तपाईंलाई के लाग्छ ?

तर तुलनात्मक रूपमा हेर्ने हो भने जीवनस्तर बढेको छ । तर हाम्रो क्रम भंगता भइरह्यो । २०१७ सालले २००७ साले खोलेको बाटोलाई रोक्यो । ३० वर्ष अर्को अवस्थामा गयौं । फेरि आन्दोलन गर्नुपर्‍यो । यसरी एउटै देशमा पटकपटक ७० मा तीनवटा चारवटा ठूला-ठूला आन्दोलन भएको सायद अरू ठाउँमा पाइँदैन । यसले गर्दा हाम्रो संस्थागत विकास भएन । हाम्रो नीतिको निरन्तरतामा समस्या भयो ।

राजनीति स्थिरतको प्रश्न छ यदि प्रणालीलाई निरन्तरता दिन सकियो भने मान्छे त आउँछन् जान्छन् । योभन्दा बढी स्थिरता के खोज्नुभएको छ ? एउटै मान्छे पटक-पटक प्रधानमन्त्री भइरहेका छन् । राजनीतिमा हाम्रो सबैभन्दा कमजोर पक्ष के हो भने राजनीति चलायमान हुन सकेन । खोलाको पनि बगिरहन्छ नि यस्तै हुनुपथ्र्यो । नेतृत्वमा आउँछन् जान्छन् । पेन्सन पकाउने जागिर खाएको हो र जीवनभरि ? एउटै मान्छे मन्त्री भइरहने, एउटै मान्छे प्रधानमन्त्री भइरहने होइन नि ।

विकसित देशमा हेर्नुभयो भने मान्छे एकपटक आउँछ, अवसर लिन्छ त्यसपछि ऊ जान्छ, बिदा हुन्छ । अहिले हामी अमेरिका र बेलायतको कुरा नगरौं । बेलायतको कुरा गर्नुहुन्छ भने यही संसद् मात्र होला जहाँ दुईजना भूतपूर्व प्रधानमन्त्री होलान् बेलायतको ‘हाउस अफ कमन्समा’ । नत्र प्रधानमन्त्री भइसकेको मान्छे दोहार्‍याएर चुनाव लड्न जाँदैन ।

हामीसँग कति जना छन् अहिले भूतपूर्व प्रधानमन्त्रीहरू ? त्यसकारण हाम्रो समस्या के भएको छ भने हिजो भूतपूर्व आज फेरि वर्तमान, फेरि भूतपूर्व, फेरि वर्तमान । यही चार-पाँचजना मानिसको व्यवस्थापन हाम्रो राजनीति अल्मलिएको छ । सबभन्दा कमजोर पक्ष, सबैभन्दा अप्रिय पक्ष हो । मैले समाचार हेर्न छोडिसकें । तिनै अनुहारहरू छन् । दश दिन नहेरे पनि केही फरक पर्दैन जस्तो लाग्छ, २० दिन नहेरे पनि फरक पर्दैन ।

राजनीति गतिशील हुन सकेको छैन । गतिशील हुन नसकेको मूल कारण केही मानिसको मुठ्ठीभित्र सीमित भयो राजनीति । लोकतन्त्र भनेको त्यो होइन । नेतृत्व पनि लोकमतमा आधारित हुनुपर्छ । यी कुरामा हाम्रो कमजोरी छन् । योभन्दा राम्रो व्यवस्था दिन्छु तर प्रजातन्त्र हुँदैन, तपाईं स्वतन्त्रता हुँदैन भन्यो भने मलाई त्यो स्वीकार्य हुँदैन ।

अहिले हामीले गरिरहेको उत्कृष्ट अभ्यासचाहिँ के हो त ?

अहिले मान्छेहरूलाई यो प्रेसर एकदमै कम भएर गएको होला । अलिकति तपाईं केही क्यापेबल हुनुभयो केही क्षमता छ भने अवसरको कमी छैन । सानो यो प्रविधिको विकासको फाइदा पनि होला । यो केबाट आयो त ? यही स्वतन्त्रताले । तपाईं राज्यसँग आश्रित हुनुहुन्न आज । राज्यले राजनीतिले तपाईंलाई बाटो नछेके हुन्थ्यो । मैले आज चाहिरहेको मेरो गतिलाई नछेकिदिए हुन्थ्यो । म त वृद्ध भइसके युवाहरूको गतिलाई राज्यले नछेकिदिए हुन्थ्यो । यसले राम्रो गर्न सकेन भन्ने चिन्ता नगरौं । राम्रो गर्न सकेन भने पनि यसले तपाईं हामीले गर्न खोजेको राम्रो कामको बाटो नछेकेको भए हुन्थ्योजस्तो लाग्यो मलाई ।

हाम्रो देशमा प्रजातन्त्र आएको ७३ वर्ष हुन लाग्यो । २००७ सालको आसपासमा दक्षिण कोरिया उपनिवेशबाट मुक्त भयो । सिंगापुर पनि मलेसियाबाट भयो । ती देशको समृद्धि हेर्ने हो भने हामीले देखिरहेकै छौं । त्यहाँ धेरै नेपाली कामका लागि पनि जानुहुन्छ । त्यहाँ एउटा नेताले नेतृत्व गरेर देशलाई आर्थिक समृद्धिको उच्चतम् विन्दुमा पुर्‍याएको उदाहरण छ । हामीले चाहिँ त्यस्तो खालको लिडर नपाएको हो नेपालमा ? सिस्टम नभएको हो कि लिडर नभएको ?

हामीले त्यो अवसर गुमायौं । मलाई लाग्छ २०१७ सालको घटना हाम्रो लागि निकै दुर्भाग्यपूर्ण छ । त्यो नभएको भए बेग्लै किसिमको गति लिन सकिन्थ्यो जस्तो लाग्छ । दोस्रो त्यसले संस्थाहरू भत्काइदियो । अहिलेसम्म पनि हाम्रो द्वन्द्व कहाँ देखिन्छ भन्दा अहिले अलि कम भएको होला, हामी एकदमै पार्टीभित्र मात्र केन्द्रित भयौं के, कांग्रेस-कम्युनिस्ट मात्र भन्यौं ।

मलाई लाग्छ, हाम्रो विचारमा प्रस्टताको अभाव भयो । त्यो नेतृत्वको अभाव भएको छ । राजनीति पनि एउटा व्यवसाय जस्तो भयो । नेतृत्व त आउने जाने आवधिक कुरा हो । हामी आवधिक चुनाव भन्छौं नि । यो भनेकाे नेतृत्व पनि आवधिक हो । अरू पेसामा हामी स्थायी खोज्छौं । राजनीतिमा स्थायी हुँदैन । एउटा अवधिको जिम्मेवारी हुन्छ । एउटा अवधिका लागि निर्वाचित हुनुहुन्छ । हाम्रोमा पालो नै पुगेको छैन भन्ने मान्छे धेरै भए ।

त्यसकारण हाम्रो राजनीतिको संरचना नै चलायमान हुनुपर्छ । कहीँ मान्छे आउँछ राम्रो काम गरेर क्लिक हुन्छ भने त दुई पूर्ण कार्यकाल नै प्रधानमन्त्री बनोस् न । केही आपत्ति छैन । मैले काम गर्नै पाएका छैन भनेर यो आफूले दाबी गर्ने कुरा होइन । तपाईं हामीले रोजेको मान्छे पाँच वर्ष नै प्रधानमन्त्री बन्न पाउनुपर्छ । उसले राम्रो काम गर्‍यो भने अर्को पाँच वर्ष पनि हामी दिन्छौं । तर अब दुई कार्यकालभन्दा बढी हुनु हुँदैन । कार्यकाल पूरा गर्ने हैसियत नभएको र बहुमत जोगाउन नसक्ने नेताहरू भए, हाम्रो पार्टी जोगाउन नसक्ने नेताहरू छन् । अनि मेरो पालो पुगेको छैन भनेर पालो कुरेर बस्ने मानिसहरू मात्रै हुँदैन ।

अहिले हाम्रो चुनावमा केही नयाँपन आएको छ । मान्छेले कुन खालको परिवर्तन खोजेका छन् ? राजनीति चटक होइन । भाषण सुनिन्छ २ सय वटा कुरा गरेको हुन्छ दिउँसो एउटा कुरा गरेको हुन्छ, बेलुका अर्को कुरा गरेको हुन्छ, एउटा मानिसले एक दिनमा दशौंपटक फरक कुरा गरेको भेटिन्छ । एक घण्टा अगाडिको कुरा एक घण्टापछि टिक्दैन । यो त तमासा भयो । लोकतन्त्रको तमासा पनि बनेको छ । त्यसैले कत्तिले यसलाई अलिकति तल झारेर यस्तै हो त लोकतन्त्र भन्छन् सजिलोसँग ।

गणतन्त्र यस्तै हो त भन्छन् । यसका पात्रहरू कमजोर भए । पात्रहरूले आफूलाई उदाहरणका रूपमा राख्ने हो भने तपाईं एउटा राम्रो, साँच्चै गणतन्त्र बुझेको, गणतान्त्रिक संस्कार बुझेको मान्छे यो देशको राष्ट्रपति हुने हो भने दुई दिनमा परिवर्तन हुन्छ । यो सवारीको तमासा एक मिनेटमा परिवर्तन हुन्छ । परिवर्तन हुन केही समय लाग्दैन । व्यक्तिको सोचाइको कुरा हो । राजा महाराजाको शैलीमा रमाउने मान्छेलाई राष्ट्रपपति बनाएपछि कहाँ हुन्छ ?

०६२/६३ को आन्दोलनपछि धेरैलाई देशमा राजनीतिक स्थायित्व आउँछ, आर्थिक समृद्धितर्फ अघि बढ्छौं भन्ने थियो । पछिल्लो समय मानिसमा यदि धेरै निराशा छ । मानिस आत्मदाह गर्ने अवस्थासम्म पुगे । किन यस्तो विचलन आयो ? हाम्रो भूराजनीतिको दोष हो कि ? प्रणालीको दोष हो कि ?

तपाईंले भू-राजनीतिको कुरा उठाउनुभयो । यो त हाम्रो बाध्यता हो । दुई ठूला छिमेकी छन् । स्वार्थ बाझिएको छ । प्रतिस्पर्धामा छन् । बेलाबेला उनीहरूबीच द्वन्द्व हुन्छ । दुवै शक्तिशाली छन् । तिनको दाँजोमा हामी केही पनि होइन नि त । त्यसको प्रभाव त स्वभाविक रूपमा हुन्छ । त्यसैले हामीलाई चाहिने हाम्रो नेतृत्वको क्षमता हो । भारतलाई चीनलाई गाली गरेर हामी उम्कन पाउँदैनौं । यो हाम्रो कमजोरी लुकाउने बाटो हो ।

आज हामीलाई सबैभन्दा राम्रो ‘डिप्लोम्याट स्किल’ भएको नेता चाहिन्छ । कुनै गाह्रो छैन व्यवस्थापन गर्न । अहिलेका लिडरमा ‘डिप्लोम्याट स्किल’ छैन । चमत्कार गर्छु भन्ने स्किल छ । अहिलेको दुनियाँमा यसले के गर्न खोज्यो भनेर छिमेकीले बुझिहाल्छ नि । म भूराजनीतिको दोष दिन्नँ । यहाँ एकथरी के भन्छन् भने सबै भारतले गर्दा हुनै दिएन भन्छन् । हुनै नदिन दिएको भए त त्यहीबेला सामना गर्नुपथ्र्यो नि । हामीले पटक्कै ‘डिप्लोम्याट स्किल’ देखाउन सकेका छैनौं । आफू पदमा जान त्यही भारतको चाकडीका दौडन्छन् । एम्बेसीमा मान्छेको लाइन हुन्छ । कुन ठाउँमा प्रोट्रोकलको विश्वास गर्ने ध्यान छैन । बाहिर प्रोट्रोकलको अनेक नाटक गर्छन् । भित्रभित्र राजदूतसँग भेटेर कुरा गर्छन् । अनेक यहाँ उदाहरण छ । त्यसका रेकर्डहरू यहाँ छन् ।